Βασίλης Βασιλικός: Πέθανε σε ηλικία 89 ετών ο συγγραφέας του «Ζ» – Το οδοιπορικό του στη συγγραφή και την πολιτική

Σε ηλικία 89 ετών έφυγε από τη ζωή ο σπουδαίος συγγραφέας Βασίλης Βασιλικός, ο οποίος είναι από τους δέκα πιο μεταφρασμένους Έλληνες συγγραφείς. Ο Βασίλης Βασιλικός γεννήθηκε στις 18 Νοεμβρίου 1934 στη συνοικία των Ποταμουδίων Καβάλας. Οι γονείς του κατάγονταν από τη Θάσο. Αποφοίτησε από το Λύκειο Καρυωτάκη στην Καβάλα, τη Σχολή Βαλαγιάννη (Θεσσαλονίκη) και το Αμερικανικό Κολλέγιο Ανατόλια. Στη συνέχεια σπούδασε Νομικά στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και σκηνοθεσία τηλεόρασης στη δραματική σχολή του Πανεπιστημίου Γέιλ (Drama School – SRT) στο Νιου Χέιβεν του Κονέκτικατ (ΗΠΑ).

Από το 1967 μέχρι το 1994 έζησε και εργάστηκε στο εξωτερικό (Ιταλία, Γαλλία, Νέα Υόρκη τα πρώτα 7 χρόνια εξόριστος από τη χούντα), με ένα τριετές διάλειμμα (1981-1984), κατά το οποίο ανέλαβε καθήκοντα αναπληρωτή γενικού διευθυντή της Ε.Ρ.Τ. επί κυβερνήσεως Ανδρέα Παπανδρέου. Εργάσθηκε ως βοηθός σκηνοθέτη σε ξένες παραγωγές, σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ, σεναριογράφος, επιμελητής (Dr.) σεναρίων, εισηγητής σεναρίων στην Arte (1990-1993), δημοσιογράφος και συγγραφέας. Συνεργάστηκε με τον Νίκο Κούνδουρο στο σενάριο της ταινίας Μικρές Αφροδίτες.

Επίσης, Διετέλεσε πρέσβης της Ελλάδας στην UNESCO (1996-2004).

Ο Βασίλης Βασιλικός τοποθετήθηκε επικεφαλής του ψηφοδελτίου επικρατείας της εκλογικής συνεργασίας Πράσινοι – Δημοκρατική Αριστερά στις βουλευτικές εκλογές του 2015, καθώς και στις βουλευτικές εκλογές του 2019, με τον ΣΥΡΙΖΑ – Προοδευτική Συμμαχία όπου και εξελέγη. Ήταν βουλευτής Επικρατείας από τις 7 Ιουλίου 2019 μέχρι τις 21 Μαΐου 2023.

Στην ΕΡΤ επί Ανδρέα Παπανδρέου

Από το 1967 μέχρι το 1994 έζησε και εργάστηκε στο εξωτερικό (Ιταλία, Γαλλία, Νέα Υόρκη (τα πρώτα 7 χρόνια εξόριστος από τη χούντα), με ένα τριετές διάλειμμα (1981-1984), κατά το οποίο ανέλαβε καθήκοντα αναπληρωτή γενικού διευθυντή της ΕΡΤ επί κυβερνήσεως Ανδρέα Παπανδρέου.

Εργάσθηκε ως βοηθός σκηνοθέτη σε ξένες παραγωγές, σκηνοθέτης ντοκιμαντέρ, σεναριογράφος, επιμελητής (Dr.) σεναρίων, εισηγητής σεναρίων στην Arte (1990-1993), δημοσιογράφος και συγγραφέας.

Συνεργάστηκε με τον Νίκο Κούνδουρο στο σενάριο της ταινίας Μικρές Αφροδίτες. Διετέλεσε πρέσβης της Ελλάδας στην UNESCO (1996-2004). Είναι ο πιο πολυμεταφρασμένος Έλληνας συγγραφέας μετά τους Καζαντζάκη, Ρίτσο, Καβάφη.

Ο Βασίλης Βασιλικός έχει γράψει μυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα, θεατρικά έργα και ποίηση. Υπήρξε επίσης μεταφραστής σημαντικών συγγραφέων.

Ο Βασίλης Βασιλικός, έγραψε, μεταξύ άλλων, το εμβληματικό «Ζ» στο οποίο βασίστηκε και η ταινία «Ζ» του Κώστα Γαβρά. 

«Αν η φημισμένη πλέον “Τριλογία” (“Το Φύλλο”, “Το Πηγάδι”, “Τ’ Αγγέλιασμα”) που βραβεύτηκε με το “Βραβείο των 12” τού εξασφάλισε, ήδη από το 1961, μια θέση στους ανερχόμενους Ελληνες συγγραφείς, το εμβληματικό “Ζ” με τη δολοφονία Λαμπράκη και το παρακράτος του ’60 επέτρεψε στον Βασίλη Βασιλικό να κινηθεί άνετα στους λογοτεχνικούς κύκλους της Ευρώπης», είχε γράψει ο Θανάσης Βασιλείου στην «Κ». 

Από τα έργα του γνωστότερα είναι: «Η Μυθολογία της Αμερικής», «Το ψαροντούφεκο», «Θύματα ειρήνης», «Οι φωτογραφίες», «Ζ», «Ο Ιατροδικαστής», «Ο Θάνατος του Αμερικάνου» κ.ά. 

Ο Βασίλης Βασιλικός είχε τοποθετηθεί επικεφαλής του ψηφοδελτίου επικρατείας της εκλογικής συνεργασίας Πράσινοι – Δημοκρατική Αριστερά στις βουλευτικές εκλογές του 2015, καθώς και στις βουλευτικές εκλογές του 2019, αυτή την φορά όμως με τον ΣΥΡΙΖΑ – Προοδευτική Συμμαχία όπου και εξελέγη. Ήταν βουλευτής Επικρατείας από τις 7 Ιουλίου 2019 μέχρι τις 21 Μαΐου 2023.

Το «Ζ» ως σύμβολο της ειρήνης

«Η αρχική σκέψη για τη συγγραφή του “Ζ”, το καλοκαίρι του 1966, ήταν ο τίτλος του βιβλίου να είναι “Ο Λαμπράκης ζει”. Ομως ο Γρηγόρης Λαμπράκης, ως όνομα μοιραίο “κάρφος εν οφθαλμώ στους αποστάτες της περασμένης χρονιάς, θα προξενούσε πολιτικές αναταραχές που θα αλλοίωναν τον σκοπό του ίδιου του βιβλίου, που κυκλοφόρησε απ’ τις εκδόσεις Θεμέλιο, του Δημήτρη Δεσποτίδη και του Θόδωρου Μαλικιώση»,  έγραφε ο ίδιος στην «Κ» τον Μάιο του 2022. 

«Η υποδοχή του βιβλίου, εκτός από την Αριστερά, ήταν αμφιλεγόμενη από κριτικούς και από συγγραφείς της εποχής εκείνης, που είχαν άλλη άποψη για το μυθιστόρημα. Αμφισβητήθηκε, π.χ., το γεγονός ότι “τα σύκα ωριμάζουν τον Μάιο σε μια χερσόνησο της Χαλκιδικής” και άλλες ανάλογες ειρωνείες που δεν τις έπαιρνα στα σοβαρά. Όμως υπήρχε ένα κλίμα που δεν είχα καταλάβει, αφού τα προηγούμενα βιβλία μου είχαν γίνει δεκτά από το τότε “κατεστημένο” της λογοτεχνικής συντροφιάς. Μετά την τριλογία «Το φύλλο/ Το πηγάδι/ Τ’ αγγέλιασμα», το “Ζ” φαινόταν σαν κάτι ξένο. Πλάκωσε και η χούντα των συνταγματαρχών την επομένη χρονιά, που εξόρισε και τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, ο οποίος ήταν έτοιμος να προωθήσει μια δημοκρατική, εν πάση περιπτώσει, κυβέρνηση και αντί γι’ αυτό συνελήφθη το ίδιο βράδυ του πραξικοπήματος, όπως και άλλοι πολιτικοί ηγέτες της χώρας.

Έτσι το “Ζ” ήταν στη λίστα της απαγορευμένης κυκλοφορίας, μαζί με πολλά άλλα βιβλία. Ασχετα αν ένας αξιωματούχος της χούντας το πουλούσε κρυφίως στην αγορά, χωρίς να το γνωρίζουν οι ομοϊδεάτες του.

Το “Ζ”, ως σύμβολο της ειρήνης, σήμερα απέκτησε νέο ρόλο. Βρίσκω απαράδεκτη τη στάση της Ρωσίας να το χρησιμοποιεί για τα δικά της τανκς», κατέληγε τότε ο Βασίλης Βασιλικός.

Εξ αριστερών: Ιωάννα Παγκάλου, Θόδωρος Πάγκαλος, Βασίλης Βασιλικός, Μαρία Φαραντούρη, Σουγιούλ (γιος του συνθέτη). Παρίσι, 1971.

Όταν ο εαυτός ρίχνει στο συλλογικό τη σκιά του

Με τα δύο πρώτα μυθιστορήματά του, τη Διήγηση του Ιάσονα και τα Θύματα ειρήνης, που κυκλοφορούν εν έτει 1953 και 1956 αντιστοίχως, όπως και με τις νουβέλες του Το φύλλο, Το πηγάδι, Τ’ αγγέλιασμα, που δημοσιεύονται υπό μορφήν τριλογίας το 1961, για να συμπληρωθούν με τη συλλογή αφηγημάτων Η μυθολογία της Αμερικής (1964) και με τα μυθιστορήματα Οι φωτογραφίες (1964) και Ζ. Φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος (1966), ο Βασιλικός θα ξεκινήσει από έναν κόσμο όπου τα πάντα δείχνουν μεταβατικά και μετέωρα.

Οι ήρωές του αγωνίζονται εν προκειμένω να διαρρήξουν το κέλυφος της καθημερινότητάς τους, η οποία το μόνο που κάνει, είναι να αναπαράγει μια κοινωνία νωθρή και απαξιωμένη σε όλα τα επίπεδα: από τις καταναλωτικές της προτιμήσεις μέχρι τη σεξουαλική της συμπεριφορά. Εκείνο το οποίο κυριαρχεί σε ένα τέτοιο, ασφυκτικά ναρκοθετημένο πεδίο είναι η επιτακτική ανάγκη για έξοδο, η αγωνιώδης αναζήτηση ενός εσώτερου, αυθεντικού εαυτού.

Η ελληνική μυθολογία, το σύμβολο, συνδυασμένο με το υπερβατολογικό και το παράλογο, το εξομολογητικό στιλ, οι άτακτες, συνειρμικές κινήσεις της μνήμης και η πληθώρα των παραισθήσεων, που θα ανοίξουν τον δίαυλο για την παρείσδυση του φανταστικού στην πραγματικότητα, αποτελούν για τα πέντε πρώτα βιβλία του Βασιλικού το όχημα δια του οποίου θα εξατομικευτεί η πολιτικοκοινωνική επικαιρότητα της εποχής, αποκτώντας κάποτε και καθαρώς υπαρξιακές διαστάσεις: διαστάσεις που θα τονίσουν μέσα από την απογύμνωση τού εγώ την υποκειμενικότητα όχι μόνο των προσώπων αλλά και των πραγμάτων.

Φτάνοντας στη διεθνή επιτυχία του Ζ (εδώ θα στηριχτεί η ομότιτλη ταινία του Κώστα Γαβρά, με πρωταγωνιστή τον Υβ Μοντάν, σε σενάριο Χόρχε Σεμπρούν, που θα προβληθεί στις αίθουσες το 1969), ο Βασιλικός θα γράψει για τη δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη στη Θεσσαλονίκη το 1963 με φόντο μια Ελλάδα, η οποία οδεύει με γοργό βήμα από τον εμφύλιο στη χούντα. Ο συγγραφέας θα χρησιμοποιήσει μια σειρά μυθοπλαστικών ή μυθοποιημένων τεκμηρίων, που θα ενισχύσουν τον πολιτικό χαρακτήρα της δράσης, οδεύοντας προς το non fiction novel. Παρόλα αυτά, το έντονα ατομικό και υπαρξιακό στοιχείο των προηγούμενων έργων του Βασιλικού θα κάνει ολοφάνερη την παρουσία του και στο Ζ, ιδίως αν σκεφτούμε τη στάση την οποία θα υιοθετήσει απέναντι στα δεινά της πολιτικής του περιπέτειας ο πρωταγωνιστής, ένας αδέκαστος και έτοιμος για όλα μέχρι το τέλος δικαστής.