Παιδική κακοποίηση και ενδοοικογενειακή βία

Της Χρύσας Σαραντοπούλου
Με τη συνεργασία του ψυχιάτρου Δημήτρη Σούρα

Στη παιδική κακοποίηση οι λέξεις φαίνονται τόσο ψυχρές για να την περιγράψουν. Είναι φρικτό! Πώς μπορεί κανείς να κάνει κακό σε ένα τόσο αθώο και ευάλωτο πλάσμα. Πώς μπορεί κανείς να χρησιμοποιεί τη δύναμή του για να επιβληθεί σε ένα παιδί. Είναι μικρό, στα μάτια του φαντάζουμε σαν γίγαντες. Είναι αγνό, μας βλέπει σαν Θεούς. Είναι εξαρτημένο από εμάς για να ικανοποιηθούν οι ανάγκες του και είναι τελείως εκτεθειμένο στις διαθέσεις μας. Το να μεγαλώσεις ένα παιδί, σίγουρα είναι δύσκολο πράγμα. Πρέπει το ζευγάρι που θα αποφασίσει να κάνει ένα παιδί, να είναι πραγματικά έτοιμο να αναλάβει αυτήν την τεράστια ευθύνη. Χρειάζεται να έχουν υπομονή, να υπάρχει συνεννόηση μεταξύ τους, να χτίζουν καθημερινά μια ποιοτική σχέση με το παιδί και να επιμορφώνονται συνεχώς για το πώς θα γίνουν καλύτεροι γονείς.

Το φαινόμενο της ενδοοικογενειακής βίας και κατά συνέπεια της παιδικής κακοποίησης, είναι παγκόσμιο, διαχρονικό και εμφανίζεται σε όλες τις κοινωνικές τάξεις. Στην Ελλάδα, το ποσοστό της βίας μέσα στην οικογένεια έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια, όμως η πραγματική διάσταση του προβλήματος δεν μπορεί να δοθεί, γιατί δεν καταγγέλλονται όλα τα περιστατικά στην αστυνομία.

Σε καταστάσεις ενδοοικογενειακής βίας δεν υποφέρουν μόνο οι ενήλικες, αλλά και τα παιδιά, είτε ως μάρτυρες σε σκηνές βίας, είτε ως θύματα της βίας. Ένα παιδί που θα βρεθεί μάρτυρας σε βίαιες καταστάσεις ανάμεσα στους γονείς του, την ίδια στιγμή βιώνει την κακοποίηση στην ψυχούλα του. Επίσης, έρευνες έχουν δείξει ότι είναι σχεδόν σίγουρο ένας βίαιος σύζυγος να είναι και βίαιος γονιός.

Την κακοποίηση, δυστυχώς, δεν την κάνουν μόνο τα ορατά σημάδια στο κορμάκι ενός αθώου παιδιού. Τα παιδιά που είναι θύματα ενδοοικογενειακής βίας συνήθως εμφανίζουν ψυχοσωματικά προβλήματα από πολύ μικρά, τα οποία κουβαλάνε και σε όλη την ενήλικη ζωή τους. Αυτά πρέπει να τα αφουγκραστούν και να τα δουλέψουν πολύ μέσα τους για να τα ξεπεράσουν. Επίσης τα κακοποιημένα άτομα είναι πιο ευάλωτα σε παραβατικότητα και συχνά από θύματα γίνονται και τα ίδια δράστες.

Στοιχεία από τη συμπεριφορά των γονέων μεταβιβάζονται και στις επόμενες γενιές και παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της συζυγικής και οικογενειακής αντίληψης. Γονείς που ως παιδιά έχουν υπάρξει θύματα ενδοοικογενειακής βίας, έχουν έντονη τάση για βίαιη συμπεριφορά στην οικογενειακή τους ζωή και όταν αυτοί συνεχίζουν την κακοποίηση στα παιδιά τους, φαίνεται πως έχουν απομακρύνει τις αναμνήσεις της δικής τους κακοποίησης, ή το κάνουν από εκδίκηση χωρίς να μπορούν να το ελέγξουν ή δρουν έτσι γιατί αυτό ασυνείδητα ξέρουν να κάνουν από μικροί. Υπάρχουν βέβαια και οι περιπτώσεις που οι γονείς δεν έχουν τέτοια παιδικά τραύματα, αλλά συμπεριφέρονται βίαια επειδή απλά αδυνατούν να ανταποκριθούν στις δυσκολίες ανατροφής των παιδιών.

Υπάρχει τρομερή συγκάλυψη στις καταστάσεις ενδοοικογενειακής βίας. Οι μητέρες συνήθως σιωπούν κι αυτό είναι που τις κάνει συνένοχους σε όλα όσα συμβαίνουν στα παιδιά τους. Είναι ο φόβος που τις κρατά, είναι που κάποιες έχουν κακοποιηθεί κι εκείνες σε παιδική ηλικία, είναι που μπορεί να δέχονται κι οι ίδιες βία στο σπίτι, πάρα πολλοί μπορεί να είναι οι λόγοι. Απροστάτευτα παιδιά που αναγκάζονται να υποστούν βασανιστήρια κάθε τύπου, από λεκτική βία ως τη πιο οδυνηρή συμπεριφορά και το χειρότερο είναι ότι δεν έχουν πουθενά να στραφούν. Και αυτή η κακοποίηση μπορεί να συμβεί από τον οποιοδήποτε μέσα στην οικογένεια, είτε είναι απλά συγγενικό πρόσωπο είτε είναι ακόμη και ο ίδιος τους ο γονέας. Τα παιδιά φοβούνται να καταγγείλουν το περιστατικό, ή το θεωρούν φυσιολογική τιμωρία, ή και αρκετές φορές οι γονείς τα συμβουλεύουν να μη μιλήσουν γιατί θα στιγματιστούν, ή ακόμη προσπαθούν να τα πείσουν ότι εκείνα φταίνε γι αυτό που συμβαίνει.

Τις τελευταίες μέρες έχει συγκλονίσει την κοινωνία η αποκάλυψη της δολοφονίας της 4χρονης Αννυ από τον ίδιο της τον πατέρα αλλά και του τρόπου με τον οποίο επιχειρήθηκε να συγκαλυφθεί. Η κακοποίηση ενός παιδιού στην προκειμένη περίπτωση κατέληξε στην αφαίρεση της ζωή του με έναν ιδιαίτερα ειδεχθή και πρωτόγνωρο στα διεθνή χρονικά τρόπο.

Ο τεχνικός σύμβουλος – ψυχίατρος της μητέρας της μικρής Αννυ, Δημήτρης Σούρας, προσπαθεί να μας εξηγήσει πώς μπορεί να καταλήξαμε ως κοινωνία σε ένα τόσο φρικιαστικό περιστατικό με θύμα ένα αθώο παιδί και μας δίνει μέσα από την επιστημονική του ματιά την εικόνα της παιδικής κακοποίησης. Οι ερωτήσεις που μπορούν να τεθούν σε ένα τέτοιο δύσκολο θέμα είναι πάρα πολλές και αντίστοιχα οι λέξεις που μπορούν να χρησιμοποιηθούν είναι άπειρες. Με τη βοήθεια του κ. Σούρα απαντάμε στα πιο βασικά ερωτήματα που δύνανται να αποτυπώσουν τις διάφορες διαστάσεις του φαινομένου.  Επίσης ο κ. Σούρας ξεκαθαρίζει ότι σε περίπτωση που ανακαλύψει ότι η μητέρα της Άννυ έχει σχέση με το έγκλημα ή το ήξερε, θα το καταγγείλει και θα αποχωρήσει από την υπόθεση. Μέχρι στιγμής , όπως αναφέρει, δεν έχει αποδειχθεί κάτι τέτοιο, και υπογραμμίζει ότι αυτή η μητέρα συγκάλυψε το σύντροφό της σε όλα τα άλλα, αλλά δεν είχε ιδέα για το έγκλημα. Ακόμη, απατώντας στο ερώτημα γιατί η συγκεκριμένη μητέρα δεν έκλαψε, δεν χτυπήθηκε όταν έμαθε πώς βρέθηκε το παιδί της, μας εξηγεί ότι ο πόνος έχει πολλές εκφάνσεις και υπάρχει και πόνος που είναι βουβός. Διαχειριζόμενος το θέμα με την απαιτούμενη προσοχή, τονίζει ότι η πορεία των πραγμάτων θα τα δείξει όλα αυτά.

Συνέντευξη στη Χρύσα Σαραντοπούλου

– Κύριε Σούρα, πως μπορούμε να χαρακτηρίσουμε κάποιον που φτάνει στο σημείο να σκοτώσει το ίδιο του παιδί;
Δεν υπάρχει χαρακτηρισμός. Έχουν συμβεί περιπτώσεις όπου ο δράστης είναι άρρωστος ή βαρύτατα διαταραγμένος ή ακόμη και κατά συρροή δολοφόνος, αλλά γενικά είναι δύσκολο να δώσουμε κάποιο χαρακτηρισμό σε ένα άτομο που σκοτώνει το παιδί του με τέτοιο μάλιστα πρωτοφανή τρόπο. Στην περίπτωση της Άννυ ειδικότερα δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε κάποιο χαρακτηρισμό προς το παρών, γιατί είναι μια πολύ εξειδικευμένη, πρωτόγνωρη περίπτωση. Δεν υπάρχει τέτοιο ανάλογο περιστατικό παγκόσμια! Προκαλεί εντύπωση η νηφαλιότητα με την οποία το διέπραξε και συγκλονίζει ο φρικιαστικός τρόπος με τον οποίο εξαφάνισε το πτώμα του παιδιού του. Δεν είναι τόσο ο φόνος, είναι το υπόλοιπο, είναι αυτό που ακολούθησε… Δεν δικαιολογείται. Ο τρόπος που έγινε ξεπερνάει τα όρια. Αν κάποιος ασχοληθεί μαζί του για επιστημονικούς λόγους πιθανόν να βγάλει και τη διάγνωση που θα ναι το όνομά του, που θα ναι ο κατάλληλος χαρακτηρισμός.

-Στην περίπτωση της άτυχης Άννυ έχετε πει ότι υπήρξε μία σχέση ολέθρια ανάμεσα στους γονείς της. Μια τέτοια σχέση γενικότερα φέρνει και την συγκάλυψη; Τίθεται θέμα συγκάλυψης ειδικά από την πλευρά της μητέρας, η οποία δεν μπορεί να μην έχει παρατηρήσει στιγμές κακοποίησης του παιδιού της, ίσως να έχει υποστεί και εκείνη βία από το σύζυγό της;
Πάντοτε! Σε κάθε ολέθρια σχέση συναντάμε συγκάλυψη της κακοποίησης. Ο λόγος μου εδώ είναι υπερβολικός για να καταφέρουμε να δώσουμε το στίγμα των πραγμάτων.  Κυρίως η συγκάλυψη γίνεται από τη γυναίκα. Γιατί η γυναίκα κάποιες φορές νιώθει ανασφαλής να μείνει μόνη, και από την άλλη είναι και το στίγμα, τι θα πει η κοινωνία. Σε πολλές περιπτώσεις η γυναίκα θεωρεί ότι αδυνατεί να πάρει τη ζωή στα χέρια της, φοβάται να βαδίσει μόνη εάν υπάρξει καταδίκη γι αυτόν τον άνθρωπο. Άρα συγκαλύπτει τα πάντα. Επίσης δέχεται την βία γιατί τον αγαπάει και ελπίζει ότι η συμπεριφορά του θα αλλάξει στην πορεία. Υπάρχει και η αρρωστημένη εξάρτηση μεταξύ τους. Μπορεί να υπάρχει και ο φόβος της απειλής όταν και η ίδια κακοποιείται.

-Γενικεύεται τελικά η ενδοοικογενειακή βία και μεταφέρεται στο παιδί;
Ο κακοποιητικός σύζυγος γίνεται και κακοποιητικός γονιός έτσι κι αλλιώς. Κάποιος που εφαρμόζει τη βία μπορεί να την εφαρμόσει παντού. Τα παιδιά, των οποίων ο γονέας – οποιοσδήποτε από τους δύο, αλλά συχνότερα η μητέρα- κακοποιείται, πέφτουν και τα ίδια θύματα βίας. Σίγουρα ένας βίαιος χαρακτήρας θα ξεσπάσει και στο παιδί του.  Επίσης και η σκηνή του καυγά που θα δουν τα παιδιά είναι μία κακοποίηση γι αυτά. Ακόμη, οι κακοποιημένες γυναίκες διατρέχουν πολύ μεγάλο κίνδυνο να κακοποιήσουν και οι ίδιες τα παιδιά τους.

-Υπάρχει ευθύνη της πολιτείας εδώ; Δεν θα έπρεπε το κράτος να διοργανώνει τουλάχιστον κάποια επιμορφωτικά σεμινάρια για γονείς ή έστω στα σχολεία να γίνονται ημερίδες για την πρόληψη της βίας στα παιδιά ή ακόμη και να παροτρύνει τα παιδιά να μην φοβούνται και να μιλούν γι αυτό;
Η πολιτεία είναι απούσα εδώ. Η πολιτεία δεν έχει πολιτικό χρώμα. Δεν στηρίζεται η Πρόνοια, δεν υπάρχει πρόληψη, δεν υπάρχει ενδιαφέρον, δεν υπάρχει καθοδήγηση. Το κράτος οφείλει να κινητοποιήσει όλους τους φορείς για την αντιμετώπιση αυτού του φαινομένου. Απαιτείται από τη μία η ενημέρωση και η ευαισθητοποίηση όλων των πολιτών και από την άλλη η αποτελεσματική δράση των Αρχών. Απαιτείται η ενεργοποίηση ολόκληρου του συστήματος παροχής υπηρεσιών κοινωνικής βοήθειας, έστω με επιμορφωτικά σεμινάρια σε σχολεία, συμβουλευτικούς σταθμούς, σε δήμους, με στήριξη και των ενηλίκων και των παιδιών. Είναι επιτακτική η δημιουργία στρατηγικών πρόληψης και ενημέρωσης. Πρέπει να παρθούν μέτρα έτσι ώστε να σταματήσει να διαιωνίζεται το φαινόμενο. Η παρουσία των ειδικευμένων επαγγελματιών, των ψυχολόγων, των  κοινωνιολόγων κ.τ.λ. είναι σημαντική εδώ. Στο Metropolitan Hospital υπάρχει ένα πρόγραμμα εντελώς δωρεάν κάθε Τετάρτη στο οποίο και συμμετέχω που απευθύνεται σε εφήβους και σε ενήλικες και αφορά τη βία. Βεβαίως είναι με ιδιωτική πρωτοβουλία.

-Με ποιες μορφές συναντάμε τη βία στα παιδιά μες την οικογένεια και από πού προέρχεται αυτή;
Η βία είναι μία και μπορεί να εκφραστεί με τη σωματική, λεκτική, ψυχολογική και σεξουαλική κακοποίηση. Η βία μεταφέρεται. Γονείς που έχουν υποστεί βία σε όποια από τις μορφές της θα συνεχίζουν το φαύλο κύκλο της κακοποίησης στα παιδιά τους. Είτε γίνεται ταύτιση με τον βίαιο και επιθετικό γονιό τους, είτε εξωτερικεύεται μία εσωτερική αντίδραση και απομάκρυνση αναμνήσεων που δεν ελέγχεται. Επίσης τείνουν ασυνείδητα με αυτό τον τρόπο να ανακουφίζουν τα δικά τους παιδικά ψυχικά τραύματα ή το κάνουν ακόμη και από εκδίκηση. Η εκδίκηση μπορεί να βγει και πάνω στα παιδιά τους, μη σας φαίνεται παράξενο, είναι τέτοιο το τραύμα που δεν μπορούν να το ελέγξουν αν δεν απευθυνθούν σε κάποιον ειδικό.  Άλλοι πάλι ασκούν βία γιατί έχουν σημαντική δυσκολία να ανταποκριθούν στις ανάγκες ανατροφής των παιδιών τους ή δεν έχουν την απαραίτητη παιδεία, την υπομονή, τη σωστή ενημέρωση όσον αφορά τον ρόλο τους ως γονείς. Βέβαια η βία μπορεί να ασκηθεί στο παιδί και από τους υπόλοιπους συγγενείς μέσα σε μία οικογένεια (γιαγιά, παππού, θείο κλπ).

-Παλαιότερα επικρατούσε η άποψη ότι το ξύλο βγήκε από τον παράδεισο. Πλέον αμφισβητείται η παιδαγωγική αξία του εν λόγω μέσου. Τι επιδράσεις μπορεί να επιφέρει στο παιδί η σωματική τιμωρία;
Κι όμως η σωματική τιμωρία, λόγω και του εκνευρισμού από τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης που βιώνουμε τελευταία, έχει επιστρέψει. Τα παιδιά τα χτυπούν πολύ άσχημα, βγαίνουν λωρίδες, πέφτουν κλωτσιές. Οι γονείς χρησιμοποιούν το “ξύλο” είτε για να συνετίσουν τα παιδιά, είτε επειδή δεν έχουν υπομονή και είναι κουρασμένοι, είτε επειδή δεν ξέρουν πως να χειριστούν μια προβληματική συμπεριφορά των παιδιών τους, είτε επειδή έτσι έχουν μάθει από τους δικούς τους γονείς και το θεωρούν αυτό σωστή συμπεριφορά. Η πιο συνηθισμένη άσκηση σωματικής βίας στα παιδιά είναι το χαστούκι. Μια βιαιοπραγία μπορεί εύκολα να ξεφύγει από τον έλεγχο και να προκαλέσει σοβαρές βλάβες στο παιδί. Και βέβαια εκτός από τις σωματικές βλάβες σίγουρες είναι και οι ψυχολογικές, μπορεί να γίνει άβουλο, φοβικό. Επίσης το παιδί που τρώει “ξύλο” κάποια στιγμή θα δώσει “ξύλο”, θα μεταφέρει τη βία και μάλιστα χειρότερα από αυτή που εισέπραξε, γενικότερα στη ζωή του άλλοτε ως παιδί και άλλοτε ως ενήλικας.

-Η Σεξουαλική παραβίαση ενός παιδιού ακούγεται αδιανόητο στα αυτιά μου. Από ποιους ασκείται κυρίως;
Όταν αυτό συμβαίνει, ασκείται ως επί το πλείστον από τους άντρες και μπορούν να το κάνουν σε κάθε παιδί ανεξάρτητα από το φύλο του.  Μπορεί να είναι ο θείος, ο ξάδερφος, ο θετός πατέρας, ο πατριός, ακόμη και ο ίδιος του ο πατέρας. Ακούγεται αδιανόητο αλλά δυστυχώς  μπορεί να συμβεί από τον οποιοδήποτε μέσα στην οικογένεια. Αυτοί οι άνθρωποι πάσχουν από υποσυνείδητες ψυχικές συγκρούσεις, από σεξουαλικές ανωμαλίες, μπορεί να έχουν ιστορικό σεξουαλικής κακοποίησης, μπορεί να κάνουν χρήση ουσιών κ.α. Εδώ έχει ευθύνη βαρύτατη ο υγιής σεξουαλικά γονιός, ο οποίος πρέπει να ενημερώσει το παιδί από μικρή ηλικία για το σώμα του και πώς πρέπει να το προστατεύει, οφείλει ο ίδιος να μην το αφήνει εκτεθειμένο στις ορέξεις του καθενός, να το παροτρύνει να μιλάει και φυσικά να μην υπάρχει συγκάλυψη. Δεν είναι δυνατόν να έρχονται να καταγγέλλουν τα κορίτσια σεξουαλική παρενόχληση από τον πατέρα και να βγαίνει η μητέρα να λέει η κόρη μου είναι άρρωστη! Η συγκάλυψη σε αυτή τη μορφή κακοποίησης είναι έντονη. Ακόμη και όταν τα παιδιά δεν μιλούν γι αυτό από φόβο ή ντροπή, δεν υπάρχει περίπτωση ειδικά η μητέρα να μην το αντιληφθεί, αλλά δυστυχώς σε κάποιες περιπτώσεις σιωπά κι αυτή, είτε γιατί φοβάται το στίγμα της κοινωνίας, είτε γιατί δεν θέλει να διαλύσει η οικογένεια, είτε γιατί βιώνει μία αρρωστημένη σχέση με το σύζυγό της, είτε γιατί έχει άρνηση να αποδεχτεί ότι στη δική της οικογένεια συμβαίνει αυτό. Η έκταση του προβλήματος υποβαθμίζεται καθώς τα περισσότερα παιδιά δεν θυμούνται ως ενήλικες τα βιώματά τους, τα θάβουν βαθιά μέσα τους λόγω κυρίως ψυχολογικών αμυντικών παραγόντων και οι επίσημες κρατικές στατιστικές δεν αντιπροσωπεύουν τα πραγματικά ποσοστά παιδικής σεξουαλικής κακοποίησης, αφού τα περισσότερα περιστατικά αποκρύπτονται. Οι μακροπρόθεσμες συνέπειες της σεξουαλικής παραβίασης στα παιδιά αφορούν ψυχολογικά, συναισθηματικά και σεξουαλικά προβλήματα.

-Η ψυχολογική κακοποίηση και η λεκτική βία τι συνέπειες μπορούν να έχουν για το παιδί;
Εκτός του να γίνουν βίαια σε μικρή ηλικία ή αντιδραστικά ή φοβικά αντίστοιχα, σίγουρα θα παρουσιάσουν και κάποιο ψυχολογικό πρόβλημα μεγαλώνοντας. Προβλήματα στον ύπνο, δυσκολία στη συγκέντρωση, φοβίες, εσωστρέφεια, κατάθλιψη, άγχη, βιαιότητα, είναι τα πιο συνηθισμένα. Η ψυχολογική βία ασκείται με απειλές, με παραμέληση, με έλεγχο των πάντων, με στέρηση δικαιωμάτων του παιδιού. Η λεκτική βία ασκείται με βρισιές, με φράσεις κλισέ, με σύγκριση. Και τις δύο μορφές βίας οι γονείς τις χρησιμοποιούν τις περισσότερες φορές για να νουθετήσουν τα παιδιά τους, αλλά επιφέρουν τα αντίθετα αποτελέσματα και αντί να τα συμμορφώνουν τους προκαλούν προβληματικές συμπεριφορές, τους υποδεικνύουν λάθος τρόπους επιβολής των απόψεων και των επιθυμιών τους και τα οδηγούν στην υιοθέτηση της βίας.

-Παρατηρούμε έξαρση της βίας στα παιδιά αυτή την εποχή. Μπορούμε να διακρίνουμε τι κρύβεται πίσω από αυτό το φαινόμενο;
Η βία στην καθημερινότητα μας πλέον είναι τόσο σύνηθες φαινόμενο που καταφέρνει να εισέλθει και μέσα στην οικογένεια. Υπάρχει γύρω μας σε όλες τις μορφές. Η έξαρσή της όμως τα τελευταία χρόνια είναι αποκύημα μιας έντονης οικονομικής κρίσης η οποία έχει μπει σε όλες τις οικογένειες. Λείπει η ελπίδα και αυτό δημιουργεί εκνευρισμό ο οποίος μεταδίδεται στις σχέσεις του ζευγαριού και στις σχέσεις με το παιδί και επιφέρει καυγάδες και βιαιοπραγίες. Σύμφωνα με έρευνες, μέσα σε ένα χρόνο υπάρχει αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας της τάξης του 30%. Επίσης ένας άλλο λόγος είναι ότι η βία μεταφέρεται από γενιά σε γενιά και επεκτείνεται όπως εξηγήσαμε προηγουμένως. Επιπλέον τα ΜΜΕ και το διαδίκτυο που προβάλλουν σταθερά τη βία και οι άνθρωποι μέσα από εκεί την εισπράττουν την καταπίνουν και την αναπαράγουν.

-Οποιαδήποτε σημαντική δραστηριότητα  στη ζωή μας χρειάζεται πιστοποίηση για να την ασκήσουμε. Πιστεύετε ότι θα πρέπει να δημιουργηθεί σχολείο για υποψήφιους γονείς; Να εκπαιδεύονται, να αξιολογούνται και έπειτα να τους παραχωρείται η άδεια – το δίπλωμα, εφόσον επιτύχουν, ώστε να τους επιτραπεί να γίνουν γονείς;
Αυτό ίσως και να ακουστεί υπερβολικό στα αυτιά κάποιων και σίγουρα είναι δύσκολο να εφαρμοστεί. Θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε όμως με το να μπουν τέτοια μαθήματα στα σχολεία. Άμεσα αυτό που πρέπει να γίνει είναι η Πολιτεία να βρει τρόπους ώστε οι ειδικοί να μπορούν να ενημερώνουν γονείς, υποψήφιους γονείς, εκπαιδευτικούς και παιδιά σε θέματα που τους αφορούν μέσω κάποιων σεμιναρίων έστω. Υπάρχει το χάσμα γενεών που δυσκολεύει την επικοινωνία του ενήλικα με το παιδί, έχουν επέλθει αλλαγές στη δομή και λειτουργία της οικογένειας σήμερα οπότε τα πράγματα ίσως να μην είναι έτσι όπως έχουμε μάθει από τη δική μας παιδική ηλικία, είναι και τα τραύματα που μας ακολουθούν από τους γονείς μας, οπότε δεν αρκεί το ένστικτο, αλλά είναι απαραίτητο ο υποψήφιος γονιός να ενημερωθεί για όλα όσα αφορούν την ανατροφή και προστασία ενός παιδιού και ο ήδη γονιός να επιμορφώνεται συνεχώς, να ζητάει στήριξη και βοήθεια σε ότι αντιμετωπίζει. Πρέπει η Πολιτεία να ενημερώνει και να παροτρύνει σε τέτοιες δράσεις αλλά πρέπει και ο ίδιος ο ενήλικας να ενδιαφερθεί και να ζητήσει τη γνώμη ενός ειδικού. Το σημαντικό εκτός από τη σωστή πορεία ανάπτυξης του παιδιού και την αποφυγή λαθών, είναι να μάθει ο γονιός πως θα καταφέρει να τον σέβεται το παιδί του αλλά και ότι ο ίδιος πρέπει να σέβεται το παιδί του.