Η ενσωμάτωση της Τεχνητής Νοημοσύνης στην Ποινική Δίκη

Η αλληλεπίδραση μεταξύ ποινικής δίκης και τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ) είναι ένα ταχέως αναπτυσσόμενο πεδίο που απαιτεί ιδιάζουσα προσοχή και σύνθετες συζητήσεις σχετικά με τις επιπτώσεις στην δικαιοσύνη και τα ανθρώπινα δικαιώματα τις οποίες αναπόδραστα θα επιφέρει. Η εφαρμογή της ΤΝ στην ποινική διαδικασία μπορεί αναντιρρήτως να ενισχύσει την αποτελεσματικότητα, αλλά και να φέρει στην επιφάνεια προβλήματα που απαιτούν σοβαρή και υπεύθυνη εξέταση. Εγείρει κρίσιμα ερωτήματα για την διαφάνεια και την λειτουργία του κράτους δικαίου.

Η ενσωμάτωση της ΤΝ στις ποινικές δίκες μπορεί να συμβάλει σε διάφορους τομείς:
1. Ανάλυση Δικαστικών Αποφάσεων και Εγγράφων: Η ΤΝ μπορεί να επεξεργάζεται μεγάλα αρχεία δικαστικών αποφάσεων, νομικών εγγράφων και άλλων δεδομένων για να εντοπίσει μοτίβα και αντινομίες. Αυτό μπορεί να βοηθήσει τους δικαστές και τους δικηγόρους να κατανοήσουν σε μεγαλύτερο βάθος και με υψηλότερη ταχύτητα τις υποθέσεις με επακόλουθο την βελτίωση της ποιότητας της νομικής σκέψης και ανάλυσης.

2. Αξιολόγηση Κινδύνου και Προβλέψεις: Συστήματα ΤΝ χρησιμοποιούνται όλο και περισσότερο για να εκτιμηθεί η πιθανότητα υποτροπιασμού ενός καταδίκου και ενδεχόμενης επανάληψης της εκάστοτε παραβατικής συμπεριφοράς. Αυτή η αξιολόγηση θα μπορούσε να επηρεάσει αποφάσεις για την πρόωρη αποφυλάκιση, την επιμέτρηση της ποινής ή ακόμα και την επιλογή εναλλακτικών μέτρων, όπως η παρακολούθηση υπό όρους. Οι αλγόριθμοι, σε αυτό το πλαίσιο, θα εξετάζουν με μεγαλύτερη ενδελέχεια και αντικειμενικότητα διάφορους παράγοντες, όπως το ποινικό ιστορικό, η ηλικία, η κοινωνικοοικονομική κατάσταση και η συμπεριφορά του ατόμου, προς εξαγωγή ακριβέστερων συμπερασμάτων. Παρά ταύτα, πρέπει να τονιστεί με απόλυτη σαφήνεια η διατήρηση της πρωτοκαθεδρίας του ανθρώπινου παράγοντα στην τελική λήψη των αποφάσεων, καθότι μόνο κατ’ αυτόν τον τρόπο μπορεί να διασφαλιστεί η αξιολόγηση των δεδομένων υπό το πρίσμα των θεμελιωδών αρχών που διέπουν το ποινικό μας σύστημα και να αποφευχθούν απάνθρωπες εκτροπές.

3. Ανίχνευση Εγκληματικών Μοτίβων και Πρόληψη: Οι αλγόριθμοι ΤΝ μπορούν να αναλύσουν δεδομένα για να εντοπίσουν εγκληματικά μοτίβα και τάσεις, επιτρέποντας έτσι την πρόληψη και την αποτροπή εγκληματικών πράξεων πριν αυτές συμβούν. Αυτό μπορεί να συμβάλει στην διαμόρφωση μίας καλύτερης στρατηγικής για την διαχείριση της δημόσιας ασφάλειας.

Παρά τα οφέλη της ΤΝ, η εφαρμογή της στις ποινικές δίκες αναδεικνύει σημαντικά προβλήματα και ανησυχίες:
1. Διαφάνεια και Λογοδοσία: Η διαδικασία λήψης αποφάσεων από την ΤΝ αποτελεί νευραλγικό τομέα, υπό την έννοια ότι η αλγοριθμική επεξεργασία των εισαγόμενων πληροφοριών θεωρείται «μαύρο κουτί». Έτσι δημιουργούνται προβλήματα όσον αφορά τη διασφάλιση της δικαιοσύνης, καθώς τα μέρη στη δίκη (δικαστικοί λειτουργοί, δικηγόροι, κατηγορούμενοι, θύματα) μπορεί να μην έχουν τη δυνατότητα να κατανοήσουν ή να αμφισβητήσουν τις εισηγήσεις των συστημάτων ΤΝ. Κρίνεται απαραίτητη η υπογράμμιση της σημασίας της δυνατότητας εντοπισμού της πηγής τυχόν σφαλμάτων. Δεν πρέπει να μας αποπροσανατολίζει το «σφάλλειν ανθρώπινον εστί», καθότι η ίδια η ΤΝ είναι προϊόν της ανθρώπινης νόησης.

2. Προκαταλήψεις και Διακρίσεις: Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα της ΤΝ στην ποινική δικαιοσύνη είναι ο κίνδυνος αναπαραγωγής και ενίσχυσης των κοινωνικών προκαταλήψεων. Αν τα δεδομένα που χρησιμοποιούνται για την εκπαίδευση των αλγορίθμων εδράζονται σε  φυλετικές, κοινωνικοοικονομικές ή άλλες διακρίσεις, τότε οι αποφάσεις που προκύπτουν από αυτά τα συστήματα θα είναι μεροληπτικές. Αυτό ενδέχεται να οδηγήσει σε αδικαιολόγητες ποινές ή διακρίσεις κατά ορισμένων κοινωνικών ομάδων.

3. Ασφάλεια και Ιδιωτικότητα: Η χρήση της ΤΝ απαιτεί τη συλλογή και ανάλυση μεγάλων ποσοτήτων δεδομένων, συχνά προσωπικών. Αυτό εγείρει ζητήματα για την προστασία της ιδιωτικότητας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των κατηγορουμένων και των θυμάτων. Η επιπόλαιη διαχείριση αυτών των δεδομένων μπορεί να οδηγήσει σε παραβιάσεις της ιδιωτικότητας ή ακόμα και σε λανθασμένες αποφάσεις λόγω της χαμηλής ποιότητας των δεδομένων. Είναι κρίσιμη, υπό αυτό το πρίσμα, η συλλογή των στοιχείων κατά τρόπο απρόσωπο, ο οποίος δεν πρόκειται να θέσει σε διακινδύνευση τα θεμελιώδη κεκτημένα της ιδιωτικότητας και της προστασίας των προσωπικών δεδομένων.

4. Αντικατάσταση της Ανθρώπινης Κρίσης: Παρά την ακρίβεια που μπορεί να προσφέρει η ΤΝ στην ανάλυση δεδομένων, η ποινική δικαιοσύνη απαιτεί ανθρώπινη κρίση, συναισθηματική νοημοσύνη και ηθική αξιολόγηση. Οι αποφάσεις για ποινές και αποφυλακίσεις συνδέονται με βαθιές ηθικές αξίες και κοινωνικές επιπτώσεις (πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος σύμφωνα με τον Πρωταγόρα), στοιχείο που καθιστά αδιαπραγμάτευτη αναγκαιότητα την ανθρώπινη συμμετοχή στην τελική απόφαση. Η κρίση πρέπει να είναι εξατομικευμένη, να βασίζεται δηλαδή στα γνωρίσματα του δράστη της εγκληματικής πράξης αλλά και στο υπόβαθρο αυτού (ερεθίσματα, βιώματα, οικογενειακή κατάσταση κλπ). Η επιβολή μέτρων καταναγκασμού έπειτα από την ανάλογη απόφανση συστημάτων ΤΝ δεν είναι νοητό να παραγνωρίζει την ανθρώπινη ιδιαιτερότητα, καθώς κάθε άνθρωπος έχει την τάση να αντιδρά απρόβλεπτα. Τέλος, ζήτημα δημιουργείται για όλα εκείνα τα ποινικά συστήματα που δεν υιοθετούν το μοντέλο της αντικειμενικής ποινικής ευθύνης, ήτοι ανακύπτουν προβληματισμοί σχετικά με την αρχή της ενοχής.
Η χρήση της ΤΝ στην απονομή της ποινικής δικαιοσύνης εγείρει αναμφίβολα μια σειρά ζητημάτων σχετικά με την προστασία των θεμελιωδών νομικών αρχών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τα οποία εκτείνονται μέχρι το σενάριο της πλήρους εξάλειψης των στοιχείων αυτών από τη σφαίρα της ποινικής δικαιοσύνης. Πράγματι, δεδομένων των υφιστάμενων μειονεκτημάτων στη λειτουργία αυτών των αλγορίθμων, είναι σκόπιμο να χρησιμοποιούνται μόνο ως βοήθημα για τους φυσικούς δικαστές και μόνο σε περιορισμένο βαθμό μέχρι την περαιτέρω βελτίωση της λειτουργίας τους. Παρόλα αυτά η χρήση της ΤΝ στην ποινική δικαιοσύνη δεν πρέπει να αποκλείεται στο πλαίσιο ενός νεόδμητου λουδιτίσμου, αλλά να προωθείται με τις δέουσες επιφυλάξεις και τροποποιήσεις.
Ιδίως στην Ελλάδα, με την δυσκίνητη δικαιοσύνη η οποία λειτουργεί ανασταλτικά για την επίτευξη κοινωνικής προόδου, καθώς και με το πλήθος αποφάσεων σκοπιμότητας και όχι νομιμότητας, θα ήταν παράλογη η θεώρηση ότι η ποινική δικαιοσύνη δεν μπορεί να επωφεληθεί από την ένταξη τεχνολογικών μέσων τα οποία δεν είναι ευάλωτα σε εξωγενείς πιέσεις που καταπατούν κατάφορα το τεκμήριο αθωότητάς, ενός αναπαλλοτρίωτου συνταγματικού δικαιώματος κάθε κατηγορουμένου. Κοινώς, οι αλγόριθμοι δεν θα δικάζουν με το κοινό περί δικαίου αισθήματα, το οποίο, άλλωστε, υπόκειται σε χειραγώγηση. Το πάγιο καταφύγιο του στρουθοκαμηλισμού, βάσει των κλισέ περί τυφλής δικαιοσύνης, είναι καιρός να παραβιαστεί, διότι στην χώρα μας η δικαιοσύνη όχι μόνον τυφλή δεν μπορεί να είναι, αλλά οφείλει να έχει τα μάτια της ορθάνοιχτα.

* Καλογερομήτρος Μηνάς-Κοσμάς (Μίνως) Φοιτητής Νομικής, Βασίλειος Σιούφας Πτυχιούχος Οικονομικών